برگرفته از کارگاه دکتر مسعود مظلوم در سومین مدرسه علم داده مدرسه نوآوری در دانشکدگان علوم و فناوری‌های میان رشته‌ای دانشگاه تهران

حکمرانی داده (Data Governance) به مجموعه‌ای از سیاست‌ها، فرآیندها، و استانداردهایی گفته می‌شود که سازمان‌ها برای مدیریت و استفاده مؤثر، امن، و سازگار از داده‌های خود اتخاذ می‌کنند. این مفهوم به‌طور فزاینده‌ای برای سازمان‌ها اهمیت یافته است، زیرا حجم و تنوع داده‌ها در سازمان‌ها افزایش یافته و به عنوان دارایی استراتژیک به‌حساب می‌آید. در این راستا، حکمرانی داده‌ها به سازمان‌ها کمک می‌کند تا داده‌ها را به‌طور منسجم و با کیفیت بالا مدیریت کنند و اطمینان حاصل کنند که داده‌ها به‌درستی و با در نظر گرفتن امنیت و حریم خصوصی استفاده می‌شوند.

در ادامه، به بررسی اصول حکمرانی داده، اهمیت آن، فرآیندها و چالش‌های مرتبط با آن می‌پردازیم.

۱. اصول حکمرانی داده

برای اجرای موفق حکمرانی داده، سازمان‌ها باید به اصولی توجه کنند که در تدوین سیاست‌ها و فرآیندهای مدیریت داده به آن‌ها کمک کند:

• کیفیت داده: داده‌های مورد استفاده باید دقیق، کامل، به‌روز و قابل اطمینان باشند. کیفیت داده تضمین می‌کند که اطلاعات استخراج‌شده از آن قابل اعتماد است.
• امنیت داده: محافظت از داده‌ها در برابر دسترسی‌های غیرمجاز یا دستکاری ضروری است. این اصل شامل رمزنگاری، احراز هویت، و تعیین سطح دسترسی کاربران می‌شود.
• حریم خصوصی: رعایت حقوق حریم خصوصی مشتریان و کاربران اهمیت زیادی دارد. استفاده از داده‌ها باید مطابق با قوانین مربوط به حفاظت از داده‌ها، مانند GDPR و CCPA، باشد.
• شفافیت و پاسخگویی: سازمان‌ها باید بدانند چه کسی به داده‌ها دسترسی دارد و از آن استفاده می‌کند. هر شخص باید نسبت به داده‌هایی که مدیریت می‌کند، پاسخگو باشد.
• یکپارچگی و انسجام: داده‌های مورد استفاده باید به‌طور منسجم و همخوان در دسترس باشند و در سراسر سازمان یکپارچگی داشته باشند تا از سردرگمی و خطا جلوگیری شود.

۲. اهمیت حکمرانی داده

حکمرانی داده‌ها به‌واسطه چندین عامل کلیدی برای سازمان‌ها حیاتی شده است:

• بهبود تصمیم‌گیری‌ها: داده‌های باکیفیت و قابل اعتماد به سازمان‌ها امکان می‌دهند تا تصمیمات مبتنی بر داده‌های صحیح و دقیق اتخاذ کنند.
• افزایش بهره‌وری: با ایجاد یک ساختار منظم برای داده‌ها، کاربران در سراسر سازمان می‌توانند به‌راحتی به داده‌های لازم دسترسی پیدا کنند و از سردرگمی و زمان تلف‌شده جلوگیری شود.
• رعایت قوانین و مقررات: سازمان‌ها با رعایت حکمرانی داده از خطرات قانونی مرتبط با نقض قوانین حفاظت از داده و حریم خصوصی در امان می‌مانند.
• ایجاد اعتماد مشتریان: زمانی که مشتریان اطمینان حاصل کنند که سازمان داده‌های آن‌ها را به‌درستی و با رعایت امنیت و حریم خصوصی مدیریت می‌کند، اعتماد بیشتری به سازمان خواهند داشت.
• کاهش ریسک: حکمرانی داده می‌تواند به شناسایی و کاهش ریسک‌های ناشی از دسترسی غیرمجاز، دستکاری و از بین رفتن داده‌ها کمک کند.

۳. فرآیندها و اقدامات در حکمرانی داده

حکمرانی داده‌ها نیازمند اجرای مجموعه‌ای از فرآیندها و اقدامات است که به سازمان کمک می‌کند تا به اهداف حکمرانی داده دست یابد. برخی از مهم‌ترین این فرآیندها عبارتند از:

• مدیریت کیفیت داده: شناسایی و رفع مشکلات کیفیت داده، مانند داده‌های تکراری یا ناهماهنگ، برای اطمینان از یکپارچگی و اعتبار داده‌ها.
• تعیین مالکیت داده‌ها: شناسایی و تعیین مالک داده‌ها و مسئولیت‌های مرتبط با آن‌ها. مالکیت داده‌ها تضمین می‌کند که هر شخص مسئول داده‌های خاصی در سازمان است.
• تعریف استانداردهای داده: استانداردسازی نام‌گذاری، ساختار، و فرمت داده‌ها برای اطمینان از یکپارچگی و سازگاری.
• کنترل دسترسی و امنیت داده‌ها: تعیین سطح دسترسی کاربران مختلف به داده‌ها و اعمال سیاست‌های امنیتی برای جلوگیری از دسترسی غیرمجاز.
• نظارت و ارزیابی مستمر: ایجاد فرآیندهای نظارت و بازبینی دوره‌ای برای اطمینان از اینکه سیاست‌های حکمرانی داده به‌درستی اعمال می‌شوند و داده‌ها در طول زمان کیفیت خود را حفظ می‌کنند.

۴. نقش‌ها و مسئولیت‌ها در حکمرانی داده

حکمرانی داده نیازمند نقش‌ها و مسئولیت‌های مشخص در سازمان است. برخی از این نقش‌ها عبارتند از:

• مدیر داده (Data Steward): شخصی که به مدیریت کیفیت داده‌ها و تطبیق آن‌ها با سیاست‌های حکمرانی داده می‌پردازد.
• مدیر حریم خصوصی (Privacy Officer): فردی که مسئول تضمین رعایت قوانین حفاظت از داده و حریم خصوصی است.
• مالک داده (Data Owner): فردی که مسئول داده‌های خاصی در سازمان است و می‌تواند سیاست‌های دسترسی و استفاده را تعیین کند.
• کمیته حکمرانی داده (Data Governance Committee): گروهی از افراد که مسئول تعریف و بازبینی سیاست‌های حکمرانی داده و اطمینان از اجرای صحیح آن‌ها هستند.

۵. چالش‌های حکمرانی داده

با وجود مزایای زیاد حکمرانی داده، اجرای آن با چالش‌هایی نیز همراه است:

• پیچیدگی داده‌ها: تنوع و حجم بالای داده‌ها باعث می‌شود که استانداردسازی و مدیریت آن‌ها دشوار باشد.
• مقاومت در برابر تغییر: در برخی سازمان‌ها، کارکنان در برابر سیاست‌های جدید مقاومت نشان می‌دهند و تغییرات را نمی‌پذیرند.
• هزینه‌ها و منابع: پیاده‌سازی و نگهداری حکمرانی داده نیازمند هزینه و منابع انسانی و فناوری است که ممکن است برای برخی سازمان‌ها چالش‌برانگیز باشد.
• پایبندی به مقررات پیچیده: رعایت قوانین بین‌المللی و داخلی حفاظت از داده‌ها، مانند GDPR و CCPA، گاهی دشوار و پیچیده است.

مثال کاربردی حکمرانی داده: بانکداری و امنیت داده‌ها

یک بانک بزرگ با حجم بالایی از اطلاعات حساس مالی مشتریان روبه‌رو است. این بانک برای اطمینان از اینکه داده‌ها با کیفیت بالا و ایمن هستند و به صورت قابل اطمینانی در دسترس قرار دارند، از سیاست‌های حکمرانی داده استفاده می‌کند. در این بانک، نقش‌هایی نظیر مدیر داده و مدیر حریم خصوصی تعریف شده است که به کیفیت داده‌ها و رعایت قوانین حفاظت از داده نظارت می‌کنند.

اقدامات حکمرانی داده در این بانک شامل موارد زیر می‌شود:

• کنترل دسترسی به داده‌ها برای جلوگیری از دسترسی غیرمجاز.
• اجرای سیاست‌های امنیتی و رمزنگاری داده‌ها برای محافظت از اطلاعات حساس.
• ایجاد یک سیستم گزارش‌گیری برای نظارت بر تغییرات داده‌ها و کشف مشکلات کیفیت داده.
• تطبیق سیاست‌های حکمرانی داده با قوانین بین‌المللی حفاظت از داده‌ها (مانند GDPR).

این اقدامات کمک می‌کند که بانک هم داده‌های مشتریان را ایمن نگه دارد و هم از تخلفات قانونی جلوگیری کند.

نتیجه‌گیری

حکمرانی داده به سازمان‌ها این امکان را می‌دهد تا داده‌های خود را به صورت مؤثر، امن و منسجم مدیریت کنند و با رعایت کیفیت و حریم خصوصی، به تصمیم‌گیری‌های بهتری دست یابند. با توجه به اهمیت روزافزون داده‌ها و قوانین محافظت از داده، حکمرانی داده به یک ضرورت در سازمان‌ها تبدیل شده است و پیاده‌سازی موفق آن می‌تواند مزیت‌های استراتژیک فراوانی به همراه داشته باشد.